Phế hư, hay phế khí hư là một thuật ngữ của đông y thường dùng để chỉ 1 hội chứng bệnh tạng phủ liên quan đến hô hấp và bảo vệ cơ thể. Phế ở đây không chỉ là 2 lá phổi như bên đông y. Để hiểu thêm về thuật ngữ này, mời các bạn cùng theo dõi bài viết dưới đây. Bài viết được bác sĩ CKII – Trần Thị Thu Huyền – trưởng khoa khám bệnh phòng khám đông Y Tuệ Y Đường tham vấn.

1. Phế hư là gì?

Trong y học cổ truyền, “Phế” là tạng chủ về hô hấp, da lông, khí và âm thanh. Phế còn được ví như “cái nắp của ngũ tạng lục phủ”, có nhiệm vụ tuyên phát và túc giáng — tức là phân bố khí huyết ra toàn thân và điều hòa hô hấp.

Khi Phế hư, tức là chức năng của Phế suy yếu, cơ thể không còn đủ khả năng điều tiết khí, vệ khí bị giảm, khiến dễ cảm phong hàn, ho lâu ngày, hụt hơi, mệt mỏi, da khô, ra mồ hôi tự nhiên…

Phế hư là một chứng bệnh thường gặp trong lâm sàng y học cổ truyền, đặc biệt ở người cao tuổi, người mắc bệnh mạn tính về đường hô hấp, hoặc người thể chất yếu lâu ngày.

2. Phân loại chứng Phế hư

2.1 Phế Khí Hư Là Gì?

Nguyên nhân gây Phế khí hư

Phế khí hư thường xuất phát từ:

• Bẩm sinh khí hư, cơ thể yếu.
• Lao lực quá độ, làm việc mệt nhọc, nói nhiều.
• Bệnh mạn tính kéo dài làm hao tổn chính khí.
• Ảnh hưởng của khí hậu, phong hàn xâm nhập khiến phế khí suy giảm.

Những nguyên nhân này làm chức năng tuyên phát và túc giáng của phế bị rối loạn, khiến cơ thể giảm sức đề kháng, dễ nhiễm bệnh.

Triệu chứng Phế khí hư thường gặp

• Ho kéo dài, ho nhỏ tiếng, hơi thở ngắn.
• Nói yếu hơi, mệt mỏi, dễ đổ mồ hôi khi vận động nhẹ.
• Thường xuyên cảm lạnh.
• Sắc mặt nhợt nhạt, lưỡi nhạt, rêu trắng mỏng, mạch hư nhược.

Phân tích cơ chế bệnh sinh

Phế chủ tuyên phát túc giáng, khi khí hư, chức năng này suy giảm dẫn đến tiếng nói nhỏ, khó thở, ho lâu ngày. Vệ khí suy yếu làm mồ hôi thoát ra tự nhiên, cơ thể dễ bị phong hàn xâm nhập, khiến bệnh kéo dài hoặc tái phát nhiều lần.

2.2  Phế Âm Hư Là Gì?

Nguyên nhân gây Phế âm hư

Phế âm hư thường hình thành do:

• Nhiệt bệnh làm tổn thương âm dịch.
• Nhiễm nhiệt tà kéo dài gây hao tổn phế âm.
• Sử dụng thuốc cay nóng lâu ngày.
• Căng thẳng kéo dài, ngủ ít, sinh hoạt không điều độ.

Các yếu tố trên khiến âm dịch trong phế bị khô kiệt, làm mất sự nhuận phế.

Triệu chứng Phế âm hư đặc trưng

• Ho khan, ít đờm hoặc đờm dính, khó khạc.
• Họng khô, khát nước, giọng khàn.
• Nóng trong ngực, gò má đỏ nhẹ, ra mồ hôi trộm ban đêm.
• Gầy sút, lưỡi đỏ, ít rêu, mạch tế sác.

Phân tích cơ chế bệnh sinh

Khi âm dịch phế bị hao tổn, phế mất sự nhuận, dẫn đến ho khan, khô họng. Âm hư sinh nội nhiệt, gây ra gò má đỏ, ra mồ hôi trộm, mạch tế sác — những dấu hiệu đặc trưng của nội nhiệt do âm hư.

>>Mời bạn đọc cùng tham khảo bài viết: CHỨC NĂNG TẠNG PHẾ

2.3 So Sánh Phế Khí Hư Và Phế Âm Hư

Tiêu chí	Phế khí hư	Phế âm hư
Nguyên nhân chính	Khí hư, lao lực, cảm phong hàn	Âm dịch hao tổn, nhiệt bệnh, sinh hoạt thất điều
Biểu hiện lâm sàng	Ho nhỏ tiếng, mệt, dễ cảm lạnh	Ho khan, khô họng, nóng trong người
Lưỡi – mạch	Lưỡi nhạt, rêu trắng, mạch hư	Lưỡi đỏ, ít rêu, mạch tế sác
Pháp điều trị	Bổ khí, cố biểu	Dưỡng âm, thanh phế

 

3. Nguyên nhân gây Phế hư

3.1 Bẩm Tố Bất Túc – Yếu Từ Gốc

Một trong những nguyên nhân hàng đầu gây chứng Phế hư là bẩm tố bất túc. Đây là tình trạng từ nhỏ đã có thể chất yếu, chức năng phổi kém, khả năng đề kháng suy giảm. Những người này dễ bị cảm lạnh, ho kéo dài, viêm đường hô hấp tái phát nhiều lần. Theo Đông y, “Phế khí chủ vệ bên ngoài”, nên khi khí hư bẩm sinh, cơ thể rất dễ bị tà khí xâm nhập.

👉 Đây là nhóm người cần đặc biệt chú ý trong việc chăm sóc sức khỏe, giữ ấm, luyện tập thở và nâng cao thể trạng.

3.2 Bệnh Lâu Ngày Làm Hao Tổn Khí Âm

Những người mắc bệnh mạn tính đường hô hấp như viêm phế quản, hen phế quản, lao phổi… thường có nguy cơ cao bị Phế hư. Các bệnh này kéo dài khiến khí âm bị hao tổn, phổi mất khả năng tuyên phát – túc giáng, từ đó dẫn đến các triệu chứng như ho kéo dài, mệt mỏi, khó thở, khàn tiếng.

Theo Y học cổ truyền, đây là nguyên nhân “hư do bệnh lâu ngày”, thường cần bổ khí – dưỡng âm kết hợp điều dưỡng để phục hồi.

3.3 Lao Lực, Nói Nhiều – Hao Tổn Phế Khí

Phế chủ khí và chủ về tiếng nói. Khi lao động nặng nhọc quá mức hoặc nói nhiều trong thời gian dài, phế khí sẽ bị hao tổn dần, đặc biệt ở những người phải nói nhiều như giáo viên, giảng viên, ca sĩ, MC…

Biểu hiện thường thấy là khó thở, mệt mỏi, tiếng nói yếu, ho nhẹ, và dễ cảm lạnh. Đây là nguyên nhân khá phổ biến nhưng thường bị bỏ qua, khiến bệnh Phế hư tiến triển âm thầm.

3.4 Tà Khí Xâm Nhập – Ngoại Nhân Gây Bệnh

Phế là tạng “tạng nhu” dễ bị ngoại tà xâm nhập. Các yếu tố như phong, hàn, táo, nhiệt khi xâm nhập vào cơ thể sẽ làm tổn thương phế khí, gây ra cảm lạnh, ho khan, viêm họng hoặc khó thở.

Nếu tình trạng này kéo dài mà không được điều trị đúng cách, phế khí dần suy yếu, dẫn đến chứng Phế hư mạn tính. Đặc biệt, thời điểm giao mùa hoặc mùa lạnh, đây là nguyên nhân rất thường gặp.

3.5 Chế Độ Sinh Hoạt Không Điều Độ – Tự Làm Suy Phế

Một lối sống thiếu khoa học cũng là nguyên nhân quan trọng gây Phế hư. Các thói quen có hại như:

• Thức khuya kéo dài
• Ăn nhiều đồ cay nóng
• Uống rượu bia
• Hút thuốc lá
• Ít vận động, ít luyện thở

Những yếu tố này làm tổn thương âm dịch của phế, gây khô họng, ho khan, mất tiếng và dễ nhiễm bệnh đường hô hấp. Về lâu dài, phế khí suy kiệt dẫn đến cơ thể yếu, dễ mệt và khả năng hồi phục kém.

>>Mời bạn đọc cùng tham khảo bài viết: MỐI QUAN HỆ GIỮA TẠNG PHẾ VỚI CÁC TẠNG KHÁC

4. Biểu hiện lâm sàng của chứng Phế hư

Triệu chứng	Phế khí hư	Phế âm hư
Ho	Ho nhỏ tiếng, đờm loãng	Ho khan, đờm dính ít
Hơi thở	Ngắn, yếu	Nóng rát ngực, khó thở
Giọng nói	Nhỏ, yếu	Khàn, khô họng
Mồ hôi	Dễ ra mồ hôi	Ra mồ hôi trộm ban đêm
Da	Trắng bệch	Khô, sạm
Lưỡi & mạch	Lưỡi nhợt, mạch hư	Lưỡi đỏ, ít rêu, mạch tế sác

5. Hướng Điều Trị Chứng Phế Hư Theo Y Học Cổ Truyền Hiệu Quả

Chứng Phế hư là tình trạng suy giảm chức năng của tạng Phế, thường gặp ở những người có thể trạng yếu, bệnh hô hấp mạn tính hoặc sinh hoạt không điều độ. Trong Y học cổ truyền (YHCT), tạng Phế đóng vai trò quan trọng trong việc chủ khí, điều hòa hô hấp, tuyên phát và túc giáng. Khi Phế bị tổn thương, người bệnh dễ mệt mỏi, ho kéo dài, khô họng, khàn tiếng, khó thở và dễ bị cảm lạnh.

Việc điều trị chứng Phế hư cần dựa trên biện chứng luận trị, phân biệt rõ giữa Phế khí hư và Phế âm hư, kết hợp sử dụng thảo dược – điều chỉnh lối sống – chăm sóc dinh dưỡng hợp lý. Đây là phương pháp điều trị đặc trưng và toàn diện của YHCT.

5.1 Nguyên Tắc Điều Trị Chứng Phế Hư

Mục tiêu của điều trị là phục hồi chính khí, củng cố chức năng tuyên phát – túc giáng của Phế, cải thiện triệu chứng hô hấp và tăng cường sức đề kháng.

Tùy theo thể bệnh mà pháp trị sẽ khác nhau:

• 🫁 Phế khí hư: Lấy bổ khí – cố biểu – ích phế làm chính. Giúp tăng khí lực, giảm mệt mỏi, cải thiện hơi thở, giảm ho, tăng khả năng đề kháng với tà khí bên ngoài.
• 🌿 Phế âm hư: Lấy dưỡng âm – nhuận phế – chỉ khái làm trọng tâm. Giúp phục hồi âm dịch, giảm khô nóng, giảm ho khan, khàn tiếng và khô họng.

👉 Ngoài việc dùng thuốc, người bệnh cần điều chỉnh lối sống, sinh hoạt khoa học để đạt hiệu quả điều trị lâu dài.

5.2 Các Bài Thuốc Thường Dùng Trong Điều Trị Chứng Phế Hư

 Điều Trị Chứng Phế Khí Hư

✅ Bài thuốc: Bổ Phế Thang

Thành phần: Nhân sâm, Hoàng kỳ, Bạch truật, Phục linh, Cam thảo, Tử uyển, Tang bạch bì.

Công dụng:

• Bổ khí, kiện tỳ, dưỡng phế.
• Tăng cường chính khí, cải thiện chức năng phổi.
• Giảm ho kéo dài, mệt mỏi, hơi thở yếu.
• Giúp người bệnh phục hồi sức khỏe và tăng đề kháng tự nhiên.

⚡ Gia giảm linh hoạt theo triệu chứng:

• Ho nhiều: Thêm Hạnh nhân, Cát cánh → Tăng khả năng tuyên phế, giảm ho, làm dịu cổ họng.
• Đờm nhiều: Thêm Trần bì, Bán hạ → Hóa đàm, giảm nghẹt thở, hỗ trợ hô hấp.
• Dễ cảm lạnh: Thêm Phòng phong, Kinh giới → Tăng vệ khí, giúp chống lại tà khí phong hàn.

👉 Bổ Phế Thang phù hợp với người thể trạng yếu, ho mạn tính, nói nhỏ tiếng, dễ cảm lạnh và có biểu hiện khí hư.

>>Mời bạn đọc cùng tham khảo bài viết: Bài thuốc:”BỔ PHẾ THANG”

Điều Trị Chứng Phế Âm Hư

✅ Bài thuốc: Dưỡng Âm Thanh Phế Thang

Thành phần: Mạch môn, Sa sâm, Bối mẫu, Tang diệp, Sinh địa, Ngọc trúc.

Công dụng:

• Dưỡng âm, nhuận phế, thanh phế nhiệt.
• Giảm khô họng, ho khan, khàn tiếng.
• Hỗ trợ cải thiện chức năng hô hấp.
• Giúp người bệnh ăn ngon, ngủ tốt hơn, giảm mệt mỏi và gầy sút.

⚡ Gia giảm theo triệu chứng:

• Họng khô, rát: Thêm Thiên môn đông → Nhuận phế mạnh hơn, sinh tân dịch, giảm khô rát.
• Ra mồ hôi trộm: Thêm Mẫu lệ, Ngũ vị tử → Cố biểu, liễm hãn, giảm mất tân dịch.

👉 Bài thuốc này thường dùng cho người có biểu hiện âm hư nội nhiệt: ho khan kéo dài, khô họng, gò má đỏ, ra mồ hôi trộm ban đêm.

5.3 Kết Hợp Điều Chỉnh Lối Sống Và Dinh Dưỡng

Bên cạnh dùng thuốc, người mắc chứng Phế hư cần chú trọng điều dưỡng toàn diện, vì đây là yếu tố quyết định giúp phục hồi phổi hiệu quả và ngăn bệnh tái phát.

🧘 Lối sống khoa học giúp phục hồi Phế khí

• Giữ ấm vùng ngực, cổ họng, tránh gió lạnh.
• Tránh thức khuya, làm việc quá sức hoặc nói nhiều.
• Tập luyện dưỡng sinh, khí công, các bài tập hít thở sâu mỗi ngày để tăng cường chức năng phổi.
• Tránh khói thuốc lá, bụi bẩn, ô nhiễm môi trường.

🥦 Chế độ dinh dưỡng hỗ trợ phổi khỏe mạnh

• Ăn nhiều thực phẩm mát, giàu dinh dưỡng như lê, mật ong, củ sen, mạch môn, hạt sen.
• Bổ sung nước đầy đủ để làm ẩm đường hô hấp.
• Hạn chế thức ăn cay nóng, rượu bia, cà phê và thuốc lá vì dễ làm khô tổn âm dịch của phế.
• Ăn uống điều độ, đúng giờ để hỗ trợ khí huyết vận hành thuận lợi.

👉 Sự kết hợp giữa điều trị bằng thảo dược và chăm sóc lối sống giúp tăng hiệu quả điều trị, rút ngắn thời gian phục hồi và nâng cao thể trạng tổng thể.

5.4 Lưu Ý Khi Điều Trị Chứng Phế Hư

• Việc dùng thuốc Đông y nên có chỉ định của thầy thuốc YHCT dựa trên thể bệnh cụ thể.
• Không nên tự ý dùng thuốc kéo dài mà không có hướng dẫn chuyên môn.
• Kiên trì điều trị vì Phế hư thường là chứng mạn tính, cần thời gian để phục hồi khí âm.
• Điều chỉnh sinh hoạt, nghỉ ngơi hợp lý song song với điều trị bằng thuốc.

6. Phòng ngừa chứng Phế hư hiệu quả theo Y học cổ truyền

Phế hư là chứng bệnh thường gặp, đặc biệt ở người có thể trạng yếu, người cao tuổi hoặc những người làm việc trong môi trường ô nhiễm, thời tiết thay đổi thất thường. Theo Y học cổ truyền, phế chủ hô hấp, chủ khí, có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ cơ thể chống lại tà khí bên ngoài. Vì vậy, việc phòng ngừa chứng Phế hư đóng vai trò then chốt giúp nâng cao sức khỏe, tăng sức đề kháng, hạn chế tái phát các bệnh hô hấp mạn tính.

6.1. Luyện tập hít thở và vận động nhẹ nhàng

Một trong những cách quan trọng để phòng ngừa chứng Phế hư là tăng cường luyện tập thể dục nhẹ nhàng và dưỡng sinh. Các phương pháp tập như:

• Thái cực quyền: giúp điều hòa hơi thở, tăng cường tuần hoàn phổi và cơ hô hấp.
• Thiền định – khí công – dưỡng sinh: điều hòa khí huyết, khai thông phế khí, hỗ trợ cơ thể thư giãn và giảm căng thẳng, từ đó củng cố chính khí.
• Hít thở sâu vào sáng sớm: buổi sáng là thời điểm phổi hoạt động mạnh nhất. Hít thở không khí trong lành mỗi ngày giúp tăng cường khả năng trao đổi khí, cải thiện dung tích sống của phổi, phòng chống tình trạng hụt hơi, khó thở và mệt mỏi.

Việc duy trì thói quen luyện tập đều đặn không chỉ hỗ trợ phục hồi chức năng tạng Phế mà còn nâng cao sức đề kháng tổng thể, giảm nguy cơ mắc các bệnh cảm mạo, ho kéo dài, viêm phế quản và hen phế quản.

6.2. Giữ ấm cơ thể, đặc biệt vùng cổ – ngực – lưng

Thời tiết lạnh, hanh khô là một trong những yếu tố ngoại cảm dễ xâm nhập gây tổn thương phế khí. Vì vậy, việc giữ ấm cơ thể có ý nghĩa rất quan trọng:

• Khi trời lạnh, nên mặc áo đủ ấm, đặc biệt chú ý vùng cổ, ngực và lưng trên – những nơi dễ bị phong hàn xâm nhập.
• Không nên tắm khuya, ra gió khi mồ hôi chưa khô.
• Khi có dấu hiệu cảm lạnh, cần xử trí sớm để tránh bệnh tiến triển thành ho kéo dài hoặc viêm đường hô hấp.

Biện pháp này giúp ngăn phong hàn xâm nhập, bảo vệ vệ khí, từ đó giảm nguy cơ phát sinh chứng Phế hư và các bệnh hô hấp liên quan.

6.3. Duy trì lối sống lành mạnh – ngủ đủ – ăn uống hợp lý

Lối sống thiếu điều độ, thức khuya, ăn nhiều đồ cay nóng hoặc hút thuốc lá đều là yếu tố làm tổn thương phế khí. Người có cơ địa yếu nên:

• Ngủ đủ giấc, tránh làm việc căng thẳng kéo dài.
• Ăn uống đầy đủ, ưu tiên thực phẩm thanh đạm, nhiều rau xanh, trái cây tươi.
• Hạn chế thực phẩm cay nóng, rượu bia, thuốc lá.

Một chế độ sinh hoạt khoa học giúp bảo vệ âm dịch, tránh khô phế và nâng cao khả năng miễn dịch tự nhiên.

6.4. Bổ sung thảo dược dưỡng phế định kỳ

Theo Y học cổ truyền, một số thảo dược có tác dụng dưỡng phế, ích khí giúp phòng ngừa chứng Phế hư hiệu quả:

• Sa sâm, Mạch môn, Ngọc trúc: giúp dưỡng âm, nhuận phế, làm dịu cổ họng, giảm khô rát.
• Hoàng kỳ, Nhân sâm: giúp bổ khí, tăng sức đề kháng, ngăn tà khí xâm nhập.
• Bách hợp, Tang diệp: thanh phế, nhuận táo, hỗ trợ cải thiện các triệu chứng ho nhẹ, khó thở.

Việc sử dụng thảo dược nên có sự hướng dẫn của thầy thuốc Y học cổ truyền để đạt hiệu quả tốt và phù hợp thể trạng. Đặc biệt, người có tiền sử viêm phế quản mạn, hen hoặc dễ cảm lạnh nên bổ sung dưỡng phế định kỳ vào thời điểm giao mùa để phòng ngừa tái phát.

6.5. Kiểm tra sức khỏe định kỳ – phát hiện sớm bất thường

Phòng bệnh hiệu quả không chỉ dừng ở chăm sóc tại nhà mà còn cần kiểm tra sức khỏe định kỳ. Khi phát hiện các dấu hiệu như ho kéo dài, hụt hơi, mệt mỏi, khàn tiếng… nên khám sớm để điều trị kịp thời, tránh để bệnh tiến triển thành chứng Phế hư mạn tính.

7. Kết luận

Chứng Phế hư trong y học cổ truyền là biểu hiện của suy yếu chức năng hô hấp và khí huyết, thường do khí hoặc âm của phế bị tổn thương.
Việc chẩn đoán đúng thể bệnh (khí hư hay âm hư) đóng vai trò quyết định trong điều trị.

Kết hợp dùng thuốc Đông y – điều chỉnh chế độ sinh hoạt – dinh dưỡng – luyện tập dưỡng sinh sẽ giúp phục hồi công năng phế, tăng sức đề kháng và cải thiện chất lượng cuộc sống.